Nazwa Tikal (Tikál, Tical) w miejscowym języku Majów oznacza „miejsce glosów” lub „szeptów”. W starożytności Majowie nazywali miasto „Mutal”.  Tikal jest ogromnym miastem,  odsłonięta powierzchnia zajmuje około 16 km². Badacze zidentyfikowali tutaj około 3000 budowli. Centrum Tikál stanowi Wielki Plac (Gran Plaza), Zobaczymy tutaj dwie wspaniałe, wysokie i strzeliste piramidy tarasowe zwane Templo I oraz Templo II, a także Północny Akropol (Acropolis Norte). Piramidy bliźniacze są niewątpliwie charakterystyczną wizytówką stylu architektonicznego powstałego w Tikal. Symbolizowały one świętą górę Majów Witz. W pobliżu Templo I znajdziemy nieduże boisko do gry w piłkę. Gran Plaza w Tikal jest z pewnością wizytówką tego miasta, którą zobaczymy na wielu zdjęciach czy obrazach. Jest to także bez wątpienia największa atrakcja Gwatemali.

Templo II, zwana także Świątynią Masek, ma 38 m wysokości. Majowie wznieśli ją w 700 r.n.e. również na polecenie Jasaw Chan K’awiila I. We wnętrzu tej piramidy badacze odkryli grobowiec małżonki tego władcy. Na jej szczycie znajdziemy świątynię, w której zachowały się oryginalne drewniane nadproża. 

Większość budowli w Tikal pochodzi z lat 550-800 n.e. Nowsze budowle, zgodnie z obyczajem ludów Mezoameryki, były budowane na starszych. Majowie w Tikal wypracowali własny styl architektoniczny nazywany „stylem centralnego Peten”. Widoczny powyżej Akropol Połnocny (Acropolis Norte) był miejscem pochówku wielu władców i dostojników. Budowlę zaczęto wznosić około 400 r.n.e. Na Akropolu Majowie ustawili 43 stele i 30 ołtarzy, z których część możemy podziwiać dzisiaj. Acropolis Norte spełniał funkcje grobowe jeszcze po upadku Tikal około 800 r.

Pod koniec IV w. n.e. nastąpiły wydarzenia, które określiły historię ziem Majów na następne setki lat. Trwające od lat kontakty Majów z Teotihuacan spowodowały pojawienie się w rejonie Peten wyprawy wojennej z Teotihuacan pod wodzą Siyaj K’ak’ (imię badacze tłumaczą jako Ogień się Rodzi, wcześniej był też opisywany jako Dymiąca Żaba). Teotihuańczycy sprzymierzeni z władcą El Peru (Waka’) w dniu 16 stycznia 378 r.n.e. wkroczyli do Tikal. Nie wiemy, czy nastąpiło to pokojowo w ramach układów, czy stoczono bitwę. W konsekwencji nastąpiły zmiany w elitach rządząch, a kolejni tutejsi władcy niewątpliwie byli zależni od Siyay K’ak’. 

Siyay K’ak’ zmarł w 402 r.n.e., jego bogato wyposażony grobowiec archeolodzy odkryli w Tikal w latach 50. XX w. Interwencja wywołała efekt domina, kolejne miasta sprzymierzone czy zależne od Tikal przyjmowały wpływy Teotihuacan (jak Copan), inne miasta wystąpiły zbrojnie przeciwko nowemu porządkowi. W tamtym czasie jedną z dwóch największych potęg świata Majów obok Tikal był Calakmul.  Dlatego nieunikniony konflikt tych potężnych miast oraz ich sojuszników zdominował historię Majów na kolejne setki lat. Zmagania toczyły się ze zmiennym szczęściem, pełne wojen, najazdów, zmian sojuszy i podbojów. 1 maja 562 r.n.e. wojska Królestwa Węża z siedzibą w Calakmul, sprzymierzone z Caracol pokonały Tikal. Królestwo Tikal popadło w długi kryzys zależności od sąsiadów. Sytuacja tak trwała do 695 roku, kiedy wybitny władca Tikal Jasaw Chan K’awil pokonał Calkmul w kolejnej bitwie. Następne lata, wojny prowadzone ze zmiennym szczęściem oraz zmiany sojuszy doprowadziły do powrotu Tikal do roli potęgi w świecie Majów. Przypieczętowaniem tej sytuacji było bez wątpienia kolejne wielkie zwycięztwo nad Calakmul w 736 r.n.e., które ostatecznie złamało potęgę tego miasta.

Świątynia IV jest najwyższą piramidą w Tikal i ma 70 metrów wyokości. Świątynia IV powstała za panowania Yik’in Chan Kawila, 27 władcy Tikal. W rzeczywistości za panowania tego władcy miasto odbudowało swoją potęgę. Na dwóch rzeźbionych, drewnianych nadprożach nad drzwiami prowadzącymi do świątyni na szczycie piramidy badacze odczytali datę 741 r. n.e.  Świątynia IV jest największą piramidą zbudowaną w regionie Majów w VIII wieku i niewątpliwie jest także jedną z najwyższych zachowanych prekolumbijskich budowli w Ameryce.

Świątynia V znajduje się na południe od Centralnego Akropolu i jest piramidą grobową niezidentyfikowanego jeszcze władcy. Świątynia ma 57 metrów wysokości, co czyni ją drugą najwyższą budowlą w Tikal. Budowę tej piramidy naukowcy datują na około 700 r. n.e.

Pierwsze budynki w tym miejscu powstały prawie 2500 lat temu, ale Majowie wielokrotnie je przebudowywali przez cały okres funkcjonowania miasta. Mundo Perdido był pierwszym kompleksem architektonicznym zbudowanym w Tikal w okresie preklasycznym i ostatnim, który został opuszczony w okresie klasycznym. Na zdjęciu powyżej widzimy Piramidę Zaginionego Świata (struktura 5C-54). Jest to niewątpliwie największa budowla w kompleksie Mundo Perdido. Piramidę tę Majowie zbudowali przed 250 r. n.e. i wtedy była na pewno jedną z najwyższych budowli w świecie Majów.

Świątynia Czaszek (znana również jako Templo de las Calaveras lub Struktura 5D-87) jest trzecią co do wielkości świątynią w kompleksie Mundo Perdido. Nowa wersja tej świątyni została nałożona na poprzednią wersję w VII wieku n.e., zapewne po odzyskaniu przez Tikal niezależności. Była zwrócona w stronę zachodnią od Mundo Perdido i posiadała jedno pomieszczenie z pięcioma wejściami wychodzącymi na sąsiadujący Plac Siedmiu Świątyń.

Struktura 5D-43 jest małą świątynią, którą Majowie zbudowali w stylu talud-tablero. Ten charakterystyczny styl budowy piramid wywodzi się z Teotihuacan i rozprzestrzenił się w wielu obszarach Mezoameryki. Pionowe będź ukośne ściany (tablero) są zwieńczone poziomymi platformami (talud), co doskonale widać na powyższej tablicy. Zastosowanie przez budowniczych w Tikal tego sposobu konstrukcji piramid świadczy niewątpliwie o kontaktach z Teotihuacan.

Struktura 5D-43 jest kolejną niedużą świątynią zbudowaną w stylu talud-tablero.  Budowniczy zmodyfikowali tutaj styl talud-tablero. Naukowcy sugerują, że styl budynku ma bliższe pokrewieństwo z El Tajin oraz Xochicalco, niż z samym Teotihuacan. Symbole kwiatów umieszczone w pochyłych panelach talud, nawiązują do symboli Wenus i przedstawień gwiazd używanych w Teotihuacan. Świątynia i towarzyszące jej boisko do gry w piłkę prawdopodobnie pochodzą z drugiej połowy VII wieku, czyli okresu odrodzenia Tikal po zwycięztwie Jasaw Chan K’awiil I nad Calakmul. Władca niewątpliwie w ten sposób podkreślał symbolikę okresu świetności Tikal i bezpośrednich związków z Teotihuacan.

Tuż obok kompleksu Mundo Perdido trafimy na Plac Siedmiu Świątyń. Plac bierze swoją nazwę od rzędu siedmiu małych świątyń, datowanych na lata 600–900 n.e. Budynki te jak zwykle w świecie Majów kryją wcześniejsze ślady budownictwa oraz zamieszkania, datowanie nawet na 650 r. p.n.e.

Większość budynków, które dziś możemy zobaczyć w Tikal powstało lub zostało przebudowanych w VIII wieku, w okresie odbudowy wpływów. Potężne Tikal szczyciło się linią co najmniej 33 władców, których panowanie rozciągało się w czasie około 800 lat. Naukowcy szacują, że w okresie świetności w mieście mogło mieszkać nawet 120 000 ludzi.

Miasto Yaxha posiadało swój własny glif,  emblemat wskazujący, że miasto posiadało własny samorząd lokalny oraz dużą niezależność. Glif ten dosłownie brzmi yax-ha, co naukowcy odczytali jako „zielona/niebieska woda”. Ta sama nazwa przetrwała niezmieniona do dziś. Odnosiła się do starożytnego miasta i jeziora, ponieważ odkrycie glifu godła ujawniło ciągłość używania tej nazwy od czasów starożytnych. Jest to zatem jedno z niewielu stanowisk archeologicznych, które zachowało swoją pierwotną, przed hiszpańską nazwę. Centrum Yaxha zajmowało powierzchnię około 1,5 km ² i było ograniczone jeziorem oraz  podmokłymi terenami. Na terenie miasta zobaczymy kilka kompleksów architektonicznych (akropoli), które obejmują piramidy, świątynie i pałace. Budowle wzniesiono wokół placów połączonych drogami sacbé. Najstarszą oraz najwspanialszą częścią miasta jest niewątpliwie Akropol Północny. Na zamknięty, otoczony murem plac prowadzą schody, które były ozdobione wielkimi maskami bóstw.

Na Akropolu Północnym zobaczymy trzy piramidy tworzące kompleks typowy dla późnego okresu preklasycznego. Piramidy te są naprawdę doskonale zachowane, są to bez wątpienia wspaniałe budowle, dla których warto odwiedzić to miejsce. Możemy się na nie wspinać, a z wierzchołka będziemy podziwiać wspaniały widok. 

Akropol Północny był użytkowany aż do opuszczenia przez Majów miasta pod koniec okresu klasycznego. Jednak pod ostatnimi etapami budowy tych monumentalnych zespołów kryją się inne, w większości należące do okresu preklasycznego. W rzeczywistości na tym samym obszarze odnaleziono bardzo stare próbki ceramiki, niektóre z okresu  około VII wieku p.n.e. W końcowym okresie klasycznym Majowie przebudowali  Akropol Północny, w tym ostatecznym kształcie zachował się do dziś.

Historia Yaxha była niewątpliwie mocno związana z losami Tikal. W Yaxhá naukowcy odczytali stosunkowo niewiele napisów dotyczących historii miasta. Jednak istnieją inskrypcje z innych miast, które w rzeczywistości opowiadają o konfliktach i sojuszach, w których miasto uczestniczyło. Z okresu najbardziej burzliwych wydarzeń w historii miasta pochodzą budowle Grupy Malera z widoczną powyżej piramidą. Znane badaczom wiadomości o historii Yaxha znajdziemy na blogu Pani Boguchwały Tuszyńskiej 

„Kiedy Tikal zostało pokonane przez połączone siły Caracol i królestwa Kaan w 562 r. n.e., wydarzenie to musiało mieć również konsekwencje dla Yaxhá, gdyż ustała tam wówczas działalność konstrukcyjna. Ponowny rozkwit miasta nastąpił dopiero w późnym okresie klasycznym, kiedy to zmodyfikowano część dawnych budowli i wzniesiono nowe. Z tego okresu pochodzi tak zwana Grupa Malera. W Grupie Malera znajduje się jeden z największych placów w Yaxhá. Mógł on pomieścić znaczną ilość osób i tym samym stanowić miejsce ceremonii o charakterze publicznym. Budowle otaczające plac były modyfikowane, a ostatnia faza konstrukcyjna przypada na lata 750 – 800 n.e., kiedy to Yaxhá podniosło się po tragicznych wydarzeniach związanych z atakami ze strony Naranjo, ośrodka leżącego w odległości zaledwie 18 kilometrów. Tamtejszy władca, K’ahk’ Tiliw Chan Chahk, w 710 r. n.e. spalił miasto i pojmał króla Yaxhá.”

Dalej czytamy o historii miasta:

„Po długiej przerwie władcy Yaxhá zaczęli wznosić rzeźbione stele, upamiętniające najważniejsze wydarzenia z ich życia. Chociaż stele są w znacznym stopniu zniszczone, to jednym z władców wspominanych w zachowanych choćby częściowo inskrypcjach jest król Yaxhá noszący imię K’inich Lakamtuun. Znaleziona we fragmentach Stela 13 przedstawia tegoż władcę podczas rytuału symbolicznego zasiewu, odprawionego w 789 r. n.e., choć w inskrypcji są też wspominane daty z 793 i 797 r. n.e.”

W dalszej części miasta, na Akropolu Wschodnim, znajdziemy ładnie zachowaną piramidę o wysokości około 30 metrów. Budowla posiada dziewięć poziomów oraz zaokrąglonych narożnikach. Na szczycie piramidy zobaczymy pozostałości świątyni Majów. Wewnątrz tej budowli archeolodzy odkryli grobowiec władcy pochodzący z końca okresu funkcjonowania miasta.

W Yaxha zobaczymy stellę świadczącą o wpływach Teotihuacan i tym samym powiązaniach z Tikal.  Widzimy na niej wizerunek wojownika w stroju typowym dla Teotihuacan. O powiązaniach tych miast świadczy niewątpliwie fakt, że po klęsce Tikal w wojnie z Calkmul w 562 r.n.e. w Yaxha przez długie lata nie powstała żadna nowa budowla. 

Na Akropolu południowym znajdziemy bardzo interesujące boisko do rytualnej gry w piłkę. Majowie zbudowali tutaj boisko tuż obok pałacu królewskiego. Władca mógł w rzeczywistości obserwować zmagania zawodników wprost z okien swojego pałacu.

Miasto zostało opuszczone z nieznanych powodów pod koniec pierwszego tysiąclecia naszej ery. Co ciekawe, to porzucenie miasta nie było nagłe, ale najwyraźniej następowało stopniowo. Jak pokazują wykopaliska, ludzie mieli czas na spakowanie i posprzątanie swoich domów. Mieszkańcy pałacu królewskiego i innych elitarnych domów zamykali nawet swoje rezydencje poprzez rytuały „terminacji”. Ofiary celowo umieszczano w miejscach rytualnych, na przykład na drzwiach i schodach prowadzących do niektórych zespołów architektonicznych. Nie wiemy w rzeczywistości, jakie były dalsze losy ludności Yaxhá. Niewątpliwie w późnym okresie postklasycznym na tym obszarze wciąż żyła znaczna populacja, jednak starożytne miasto Yaxha nigdy więcej nie było zamieszkane.